Przejdź do głównej treści Przejdź do wyszukiwarki

Stowarzyszenie Miłośników Historii Szczekocin i Okolic Stowarzyszenie Miłośników Historii Szczekocin i Okolic

Norbert Karaś. Historia nazw ulic w Szczekocinach

Utworzono dnia 01.06.2021
Czcionka:

Norbert Karaś

HISTORIA NAZW ULIC W SZCZEKOCINACH

 

Każdy z nas gdzieś mieszka, ma jakiś adres. Często zastanawiamy się nad tym, skąd pochodzi nazwa ulicy przy której mieszkamy? Kim jest jej patron? Czy zawsze nazywała się tak samo?

W artykule starano się przedstawić historię nazewnictwa ulic na terenie miasta
i gminy Szczekociny. Zobaczymy, że nazewnictwo ulic i placów, z jednej strony było wynikiem zapotrzebowania na określenie miejsca zamieszkania, z drugiej, zawsze było i jest elementem polityki historycznej.

Nie udało się ustalić dokładnych dat, kiedy ustanowiono nazwy ulic i kiedy te nazwy zmieniano, a jedynie przedział czasowy tych zmian. Dokonano tego na podstawie analizy licznych, różnorodnych dokumentów: dowodów tożsamości, aktów notarialnych, decyzji administracyjnych, dawnych map i szkiców terenowych, również starych kopert
z adresami do korespondencji. Dokumenty te szczekocińscy regionaliści zgromadzili
w archiwum Stowarzyszenia Miłośników Historii Szczekocin i Okolic. Najważniejszymi były plany miasta z lat: 1936, 1939, 1962. Bardzo pomocne okazały się książki adresowe i telefoniczne z okresu II RP. W stosunkowo małych Szczekocinach sporo działo się w tym temacie.

Na początku trzeba przypomnieć, że po trzecim rozbiorze Polski, aż do 1923 roku wschodnią granicę Szczekocin stanowiła rzeka Pilica. Tereny na wschód od niej (okolice dzisiejszych ulic Żeromskiego, Paderewskiego, Zielonej itp.) – wsie Zarzecze i Zarzecze Zagrodniki należały do gminy Moskorzew, a ziemie na południowy wschód (Dwór i okolice) – wieś Nawsie należała do gminy Rokitno.

Najstarszą nazwą, która się pojawiła, już w 1777 roku, była nazwa nieistniejącego już dzisiaj Placu Buźnicznego (pisownia oryginalna). Nazwy większości szczekocińskich ulic wzmiankowane są jednak dopiero od 1809 roku. Najdawniejsze z nich to: W Okręgu Miasta (obecnie Rynek), Przed Kościołem (obecnie Plac Panny Marii), Kościelna, Zatylna (obecnie Głowackiego), Tylna, Krakowska, Żydowska i Zakościelna (obecnie Niecała). Niestety, nie udało się utożsamić Tylnej i Żydowskiej z obecnymi nazwami. W późniejszych latach XIX wieku spotykamy kolejne: Dworską (obecnie Senatorska) i Lelowską. Do 1870 roku są one zapisywane w języku polskim, później na urzędowych planach w języku rosyjskim. Z końcem XIX wieku pojawiają się dalsze: Bóźniczna (obecnie Konopnickiej), Переулок (pol. Zaułek) (obecnie Wesoła), В скотобойню (pol. Do Rzeźni) (kiedyś Krótka, obecnie bez nazwy).

W czasie I wojny światowej Szczekociny trafiają pod okupację austriacką. Jedynie, co udało się ustalić z tego okresu to, że ówczesna ulica Zamkowa (obecnie Senatorska) nazywała się Pichler-Gasse.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, co oczywiste, wszystkie nazwy zapisywane są po polsku. 1 stycznia 1923 roku przywrócono Szczekocinom prawa miejskie i włączono w obręb miasta wsie Zarzecze, Zarzecze Zagrodniki i Nawsie. Również na ich terenie pojawiają się nazwy ulic, ale dopiero z początkiem lat 30-tych, prawdopodobnie w 1932 roku. Droga do Jędrzejowa staje się ulicą Józefa Piłsudskiego, pojawiają się ulice: Paderewskiego, Tartaczna, Cicha, droga do Włoszczowy staje się ulicą Włoszczowską, a droga do folwarku Sadzoną Drogą. Na Nawsiu wydłużona została ulica Senatorska.

W I-ej połowie lat 30-tych, wiele ulic szczekocińskich zmieniło swoje historyczne nazwy. Władze chciały uhonorować wybitne postacie naszej historii, związane głównie z walką o niepodległość. Rynek stał się Placem Kościuszki, Droga do Jędrzejowa – ulicą Józefa Piłsudskiego, Krakowska – Strażacką, Szpitalna – Meiselsa, część Lelowskiej obejmująca dzisiejszą Śląską została ulicą 3-go Maja, Zatylna – ks. Ściegiennego, Kościelna – ulicą Sienkiewicza, a jej fragment Placem Niepodległości.

Współczesna numeracja posesji, odrębna dla każdej ulicy stosowana jest w Szczekocinach dopiero po 1933 roku, wcześniej stosowano tzw. „numerację hipoteczną”, czyli wspólną dla całej miejscowości. Przypominała ona dzisiejszą numerację posesji na wsiach, które nie posiadają nazw ulic.

Po wybuchu II wojny światowej Szczekociny trafiają do Generalnego Gubernatorstwa. Nazwy ulic funkcjonowały zasadniczo w języku polskim, ale przed 1941 rokiem niemieckie władze miasta zmieniają Plac Kościuszki na Rynek (po niemiecku Ringplatz – obowiązywała nazwa dwujęzyczna), a w 1942 roku nazwy dwóch głównych ulic. Pojawia się nazwa Hauptstraße, jako wspólna nazwa dla dawnej Piłsudskiego i 3-go Maja. Co ciekawe, nadal funkcjonuje odrębna numeracja nieruchomości na każdej z tych ulic.

Po zakończeniu II wojny światowej wróciły na krótko nazwy przedwojenne, ale komunistyczne władze, do końca lat 40-tych sukcesywnie wyeliminowały z ulicznych tabliczek patronów kojarzących się z II Rzeczpospolitą, w zamian honorując swoich bohaterów.

Kolejne zmiany zaszły po przełomie październikowym w 1956 roku. Wtedy z kolei, zlikwidowano nazwy jednoznacznie kojarzące się ze stalinizmem.

W latach 60. XX wieku szeregu ulicom nadano za patronów osoby związane ze Szczekocinami oraz bohaterów Insurekcji Kościuszkowskiej, a w 1973 roku wymieniono nazwy pospolite: Strażacka stałą się na powrót Krakowską, a Targową przemianowano na Boczną.

Ostanie zmiany miały miejsce w 1991 roku, po przemianach ustrojowych. Definitywnie zniknęły nazwy kojarzące się z minionym ustrojem – Świerczewskiego, Gwardii Ludowej, Dzielnica 1-go Maja, Frontu Jedności Narodu.

Oczywiście, cały czas, tak przed wojną, jak i po niej, w miarę rozbudowy miasta powstały nowe ulice. Należy nadmienić, że ich nazewnictwo nie jest jednorodne. Np. na powstałym w latach dziewięćdziesiątych XX wieku osiedlu Polna, wbrew zwyczajowi stosowanemu w innych miastach, nadano nazwy wielotematyczne. Mamy tam: Witosa, Reja, Kosynierów, Romańskiego, 8-go Pułku Ułanów, ale także Centralną i Boczną.

Teraz pora przedstawić uszczegółowioną historię dokonujących się zmian nazw szczekocińskich ulic.

 

Plac Kościuszki/Rynek

W 1809 roku Rynek wzmiankowany jest jako „W Okręgu Miasta”, potem przez cały wiek XIX i początek XX stulecia mamy Rynek. Pierwsza odnaleziona wzmianka o nadaniu mu nazwy Plac Kościuszki pochodzi z 1931 roku. Za czasów niemieckiej okupacji (na pewno w 1941 roku) używano nazwy dwujęzycznej Rynek (Ringplatz). Po wojnie znów był Plac Kościuszki, choć zdarzało się, że mimo oficjalnej nazwy, używano w dokumentach urzędowych nadal Rynek, nie mówiąc już o tym, że w prywatnej korespondencji czyniono to nagminnie.

Śląska, Lelowska, Cmentarna

Od kiedy w XIX wieku zaczęto używać w Szczekocinach nazw ulic, to aż po początek lat 30-tych XX wieku, ciąg wymienionych w nagłówku ulic nosił nazwę Lelowska. Wtedy (ok 1931 roku) dzisiejsza Śląska otrzymała nazwę ulicy 3-go Maja. Widzimy to na planie z 1936 roku. Najpóźniej w 1943 roku niemieccy okupanci zmienili ją na Hauptstraße (ul. Główna). Dzisiejsza Lelowska pozostała przy swojej nazwie. Po zakończeniu II wojny światowej znów dla tego ciągu ulic obowiązywała nazwa Lelowska, do początku lat 50-tych. Wtedy to dzisiejsza Śląska otrzymała nazwę Bohaterów Stalingradu. Nazwa przetrwała do końca 1956 roku. Na fali destalinizacji nadano jej nazwę Śląska, która jak wiemy obowiązuje do dzisiaj. Z czasem odnogę ulicy Lelowskiej, prowadzącą do Nowego Cmentarza nazwano Cmentarną.

Żeromskiego

Po włączeniu w 1923 roku terenu Zarzecza w granice Szczekocin, ulica ta, jako główna część dawnej wsi o tej nazwie, była czasami nazywana ulicą Zarzecze. Potem patronem ulicy został Józef Piłsudski. Stało się to już ok. 1932 roku, jeszcze przed śmiercią Marszałka. Patronował jej do około 1942 roku. Wówczas okupanci zmienili nazwę na Hauptstraße. Po zakończeniu II wojny światowej, na krótko powrócił Józef Piłsudski i tak, ta ulica nazywała się jeszcze w 1949 roku. Potem, zagościł na niej inny marszałek, mianowicie Konstanty Rokossowski – postać bardzo kontrowersyjna – nazywany ironicznie „marszałkiem dwóch narodów”. Po październiku 1956 roku ulicy tej nadano nazwę Stefana Żeromskiego.

Paderewskiego

Ulica ta znalazła się w granicach Szczekocin, jak całe Zarzecze w 1923 roku. Otrzymała za patrona Ignacego Paderewskiego – kompozytora i jednego z „Ojców Niepodległości”. Nazwa utrzymała się do końca lat 40-tych, nawet Niemcy w czasie okupacji jej nie zmienili. Paderewski jednak uwierał powojenne władze, więc zastąpiono go bardziej ideologicznie poprawną dla nich nazwą – ulica Młynarska. Po przełomie październikowym 1956 roku, gdzieś z początkiem lat 60-tych, Paderewski wrócił. Potwierdza to m.in. plan Szczekocin z 1962 roku.

Senatorska

W XIX wieku ulica nosiła nazwy: Dworska (1845 r.), potem Senatorska, a w 1905 roku figuruje jako Zamkowa. W czasie I wojny światowej, w okresie, kiedy Szczekociny administrowane były przez Austriaków, nazywała się Pichler-Gasse. W II RP, w czasie okupacji niemieckiej i aż do końca lat 40-tych (ostatni ślad w akcie notarialnym z 24.01.1949 r.) znów była Senatorską. Potem do 1991 roku patronował jej Karol Świerczewski – komunistyczny generał. Po upadku komunizmu od 1991 roku ponownie mamy ulicę Senatorską.

Aleja Zwycięstwa

Leżącą na Zarzeczu-Zagrodnikach aleję, obsadzaną pięknymi kasztanami, przed wojną i długo w latach powojennych powszechnie zwano Sadzoną Drogą. Później (przed 1962 r.) nadano jej nazwę Aleja Straceń. W końcu 1944 roku tam rozstrzelano Stanisława Stradomskiego, jednego z żołnierzy szczekocińskiej placówki AK. Jednak później, nie wiedzieć czemu, władze miejskie, w latach 70-tych przemianowały ją na nazywaną tak do dziś Aleję Zwycięstwa.

Krakowska

W 1809 roku po raz pierwszy pojawia się nazwa ulica Krakowska. Jednak w początkach lat 30-tych XX wieku zmieniono nazwę na Strażacka, bowiem przy tej ulicy, przed Starym Cmentarzem istniała stara, drewniana jeszcze remiza i plac ćwiczebny ze wspinalnią. Nową nazwę poświadcza dokument z 15.12.1931 roku. Nazwa ta obowiązywała do 1973 roku, kiedy, przywrócono Krakowską, a Strażacką nazwano nową ulicę, przecznicę od Krakowskiej, naprzeciw oddanego do użytku w 1962 roku Domu Strażaka. Na niektórych dokumentach i mapach, jeszcze w latach siedemdziesiątych była nadal nazywana Strażacką. Wielu Szczekocinian do dzisiaj, zwyczajowo nazywa ją nadal tak nazywa. Jej końcowy fragment, od skrzyżowania z ulicą Żarnowiecką, do granic miasta, na dawnych mapach nazwany był Drogą Rokicką i długo tak w nazewnictwie szczekocińskim funkcjonował.

Kościelna, Plac Niepodległości

W dokumentach i planach od 1809 roku pojawia się nazwa ulicy Kościelnej, która to w 1905 roku zmienia nazwę na Nowosenatorska. Potem, po I wojnie światowej wraca Kościelna, ale plan Szczekocin z 1936 roku wymienia nazwę tej ulicy jako Henryka Sienkiewicza. Jednocześnie pojawia się w tym rejonie, a konkretnie w odniesieniu do lokalizacji znajdującej się na końcu ulicy apteki Władysława Marca, oraz „Oberży” na początku Senatorskiej, nazwa Plac Niepodległości. Wygląda na to, że fragment terenu od apteki, przez skwer, po północnej stronie kościoła, aż do dzisiejszego magistratu był Placem Niepodległości. Nazwa okazała się nietrwała i być może jej twórcom chodziło tylko, aby w ten sposób nazwać skwerek z Grobem Nieznanego Żołnierza. Powojenne władze już w 1945 roku zmieniły z powrotem ulicę Sienkiewicza w Kościelną. O Placu Niepodległości zapomniano.

Plac Panny Marii

W 1809 roku plac ten opisany jest jako Przed Kościołem. Potem w kolejnych latach XIX wieku był to Plac Kościelny, ale z początkiem następnego stulecia nadano mu nazwę Plac Panny Marii. Wydaje się, że stało się to wówczas, gdy na placu stanął pomnik Najświętszej Marii Panny, a stało się to w 1905 roku. Nazwa przetrwała bez zmian do dziś, ale zmieniała się forma zapisywania samego imienia Najświętszej Marii Panny.

Głowackiego

Ta wydawałoby się niewielka ulica zmieniała swoją nazwę najwięcej razy spośród szczekocińskich ulic. W XIX wieku to ulica Zatylna, potem z początkiem XX stulecia stała się Szpitalną. Pewnie, dlatego, że przy niej znajdował się przytułek dla kalek i nieuleczalnie chorych, nazywany wtedy szpitalem. Około 1930 roku nadano jej nazwę Meiselsa – kiedyś naczelnego rabina Krakowa, później Warszawy, Żyda pochodzącego ze Szczekocin. Nazwę potwierdzają księgi meldunkowe od 1931 roku, choć zdarza się, że nadal w użyciu jest Szpitalna.  Ponieważ po 1945 roku nie było już Żydów w Szczekocinach, zmieniono ją na Rzeźnianą. To dlatego, że na jej zachodnim krańcu znajdowała się rzeźnia. Nazwa ta występuje na mapkach w latach 1948 i 1955. W latach 60-tych XX wieku przemianowano ją na Bartosza Głowackiego – bohatera Insurekcji Kościuszkowskiej spod Racławic, który zmarł z ran odniesionych w bitwie pod Szczekocinami.

Konopnickiej

W XIX wieku obecna ulica Marii Konopnickiej to były dwie osobne ulice. Od Rynku z północno-zachodniego narożnika na zachód biegła Bóźniczna, do synagogi i znajdującego się za nią starego cmentarza żydowskiego. Druga jej część, dawna Wspólna, biegła prostopadle, od synagogi na południe do ulicy 3-go Maja. W spisie osiadłości Szczekocin z 1777 roku wymieniono w tym miejscu Plac Bóźniczny, który dziś już nie istnieje, podobnie jak cmentarz. Ulica Bóźniczna wymieniona była jeszcze na mapce z 1955 roku. W latach 60-tych XX wieku te dwie ulice: Bóźniczna i Wspólna stały się ulicą Marii Konopnickiej.

Ks. Ściegiennego

Kiedyś, od początku XIX wieku Zatylna, w pierwszej połowie lat 30-tych XX wieku przemianowana została na ulicę ks. Piotra Ściegiennego – bohatera Powstania Styczniowego.

Saneckiego, Pasierbińskiego, Wodzickiego, Grochowskiego

Około 1962 roku zmieniono kilka dawnych nazw ulic nadając im za patronów ludzi związanych ze Szczekocinami. Na Zarzeczu – Bankowa, stała się ulicą dra Józefa Saneckiego – lekarza i społecznika wielce w Szczekocinach cenionego i wspominanego do dzisiaj, a Cicha ulicą Tadeusza Pasierbińskiego – profesora Uniwersytetu Warszawskiego urodzonego właśnie na szczekocińskim Zarzeczu.

W samym mieście – Piotrkowską przemianowano na gen. Józefa Wodzickiego, a bezimiennej wówczas ulicy, biegnącej równolegle między rzeką Pilicą i ulicą Głowackiego, nadano nazwę gen. Józefa Grochowskiego. Dwaj generałowie, Wodzicki i Grochowski ponieśli śmierć w bitwie pod Szczekocinami w 1794 roku.

Polna, Boczna

Od zarania dziejów Polna brała swój początek od Krakowskiej, ale za starym cmentarzem po jego południowej stronie, omijała go łukiem i biegła na zachód by połączyć się z ulicą Targową (obecnie Boczną), która to pod kątem prostym dochodziła do dzisiejszej Śląskiej. Nazwa Targowa wzięła się od placu targowego istniejącego u jej zbiegu z dzisiejszą ulicą Śląską. Trudno powiedzieć, od kiedy istnieje obecne połączenie Polnej z Krakowską, po stronie północnej cmentarza. Kiedy to nastąpiło, zupełnie zapomniano i przestano korzystać z dawnego fragmentu po stronie południowej. Od 1973 roku notujemy zmianę nazwy ulicy Targowej na ulicę Boczną. Zapewne, zmiana podyktowana była przeniesieniem placu targowego z poprzedniego miejsca na nowe przy ulicy Leśnej. Również w związku z budową pobliskiego osiedla domów jednorodzinnych, zmieniony został bieg obecnej ulicy Bocznej.

Wesoła

Na planach, w czasach carskich jej nazwę z rosyjska zapisywano Переулок (czyt. Pierieułok), co w języku polskim oznacza Zaułek. Prowadziła od Placu Kościelnego na południe do prostopadle do niej ułożonej tzw. Drożyny, biegnącej w kierunku na wschód, wśród pól za plebańskimi ogrodami. Od początku lat dwudziestych XX wieku jest to ulica Wesoła. Od tamtego czasu nie zmieniała nazwy. Należy dodać, że po latach, wspomniana wyżej Drożyna (polna droga) stała się ulicą Jana Pawła II.

Niecała

W 1809 roku znana jako Zakościelna, a od lat dwudziestych XX wieku funkcjonuje jako Niecała. Błędnie zaznaczana na współczesnych planach, jako łącząca dawną aptekę i dzisiejszą siedzibę Urzędu Miasta i Gminy. A ona biegnie od ulicy Senatorskiej, w dół ku rzece Pilicy i skręca w prawo wśród kilku domków – z prawej strony „historycznego murku”.

Kilińskiego, Mostowa

Dzisiaj to dwie ulice. Kiedyś, na planach z lat międzywojennych opisywane były jedną nazwą Kilińskiego. Mostowa zaistniała jako osobna ulica dopiero w czasach PRL.

Krótka, Wąska

Nazwy tych dwóch małych uliczek po prostu zanikły i dziś, choć fizycznie istnieją to są bez nazwy. Krótka biegnąca z północno-zachodniego narożnika Rynku na północ wprost do rzeki Pilicy w czasach carskich nazywała się В скотобойню (czyt. W skotobojniu), czyli do rzeźni. Ostatni ślad nazwy Krótka pojawił się w protokole wydania nieruchomości z 1955 roku.

Natomiast Wąska, biegnąca z południowo-wschodniego narożnika Rynku do ulicy Wesołej występuje na mapach i w dokumentach do 1949 roku.

Na mapce sytuacyjnej z 1972 roku i późniejszych planach nazwy tych dwóch ulic już nie są wymieniane. Nadal jednak zabudowane są kilkoma posesjami, ale te posesje przyporządkowane są do ulic sąsiednich, z którymi graniczą.

Zielona, Łąkowa

            Dwie bardzo ważne, gęsto zaludnione dzisiaj ulice szczekocińskiego Zarzecza. Leżą na terenie kiedyś nazywanym Kocie Górki. Niektórzy twierdzą, że tam, w czasach reformacji osiedlali się szczekocińscy innowiercy. Nazwa ulicy Zielonej funkcjonowała już w latach trzydziestych XX wieku, Łąkowa pojawiła się w okresie PRL-u.

Jana Pawła II, Parkowa, Osiedle 3-go Maja

            Po II wojnie światowej powstały te trzy nowe ulice. Ulica Jana Pawła II kiedyś, jako droga polna była nazywana Drożyną, potem po przebudowie w latach
70-tych XX wieku nazwano ją Aleją Gwardii Ludowej. W 1991 roku nadano jej nazwę Papieża-Polaka. Najpierw funkcjonowała jako Aleja Jana Pawła II, a od 2003 roku jako ulica Jana Pawła II.

Ulica Parkowa kiedyś była polną drogą bez nazwy, biegnącą za murem pałacowego parku. W latach 60-tych XX wieku utwardzono ją i wybudowano przy niej osiedle domków dla członków ówczesnej Spółdzielni Produkcyjnej, która gospodarowała na dawnych dworskich polach i zajęła dawne dworskie zabudowania. Cały ten obszar razem z dawnymi czworakami otrzymał dość osobliwą nazwę Dzielnica 1-go Maja. Od 1991 roku ulica, przy której stoją domki spółdzielców nosi nazwę Parkowa.

Kiedy z dawnej Spółdzielni Produkcyjnej powstał Kombinat Rolno-Spożywczy rozpoczęto budowę bloków mieszkalnych dla pracowników. Wówczas na terenie Dzielnicy 1-go Maja wytyczono ulicę Frontu Jedności Narodu. W 1991 roku zmieniono jej nazwę na Osiedle 3-go Maja. Osiedle, a nie ulicę, bo bloki te są usytuowano tak, że tworzą właśnie osiedle.

Nazwa Dzielnica 1-go Maja wyszła z użycia.

Sołectwa Gminy Szczekociny

Na terenie Gminy Szczekociny nazwy ulic funkcjonują jedynie w Goleniowach. Nadano je w latach 80-tych XX wieku i od tamtej pory nie były zmieniane. W Goleniowach są ulice: Batalionów Chłopskich, Cicha, Cmentarna, Floriańska, Bartosza Głowackiego, Wespazjana Kochowskiego, Kosynierów, Tadeusza Kościuszki, Krótka, Partyzantów, Polna, Stawowa, Strażacka, Wschodnia, Wyzwolenia.

 

Podsumowanie

            To pierwsza praca dotycząca badań nad nazewnictwem szczekocińskich ulic. Temat dla regionalisty jest niezwykle ciekawy. Pozwala, z jednej strony śledzić sam proces rozrastania się miasta, z drugiej procesy zachodzące w świadomości mieszkańców i potrzebę nazwania miejsca, w którym mieszkali. Ogromną rolę odegrała w procesie nazywania miejsc zamieszkania administracja zarówno kościelna jak i państwowa. Wiele było powodów, aby, dla sprawności administracyjnej przyporządkować każdemu mieszkańcowi czytelny adres. Pierwsze nazwy ulic zapisano w aktach metrykalnych dotyczących chrztów, ślubów i zgonów, również w decyzjach administracyjnych. Z czasem pojawiły się różnego rodzaju plany i mapy. Te dostępne do dzisiaj zostały w niniejszej pracy wykorzystane. Nie sięgnięto do decyzji administracyjnych związanych z ustanowieniem nazewnictwa rozproszonych w wielu dokumentach miejskich. Ich zgromadzenie i opracowanie przekracza obecnie możliwości regionalistów. Dlatego przedstawiając powyższy artykuł proszę wszystkich zainteresowanych o uwagi i informacje o nowych źródłach. Na pewno konieczne będą uściślenia oraz uzupełnienia.

 

 

Historia nazw ulic w Szczekocinach

Utworzono dnia 01.06.2021, 09:25

Imieniny

Zegar

Pogoda

Zaprzyjaźnione Instytucje

Archiwa Społeczne