prof. dr hab. Piotr Franaszek
Instytut Historii Uniwersytet Jagielloński


                                                                   Ocena pracy dr. Lecha Frączka „Rzemieślnicy szczekocińscy od XVIII do połowy XX w.”


Problematyka dziejów rzemiosła polskiego w przeszłości zawsze absorbowała uwagę wielu badaczy dziejów nowożytnych. Wielokrotnie na temat potrzeby prowadzenia systematycznych badań w tym zakresie wypowiadało się wielu przedstawicieli polskiej nauki, zwłaszcza historyków prowadzących badania w zakresie historii społeczno-gospodarczej, i taki też kierunek poszukiwań widoczny był w polskiej nauce, zarówno w ujęciu makro, w odniesieniu do całości dziejów Polski, jak i w skali mikro, a więc mniejszych obszarów. Można śmiało powiedzieć, że praca dr. Lecha Frączka w sposób trwały wpisuje się w ten zestaw oczekiwań badawczych. Autor podjął wyzwanie i dobrze się niego wywiązał. Należy pochwalić inspirację i odwagę w podjęciu decyzji o opracowaniu tak złożonych i niełatwych problemów. Mimo swojego ograniczenia terytorialnego są to zagadnienia ważne dla badań nad dziejami społeczno-gospodarczymi ziem polskim w okresie przechodzenia od feudalizmu do kapitalizmu oraz w okresie rozwiniętego kapitalizmu. Autor w miarę swobodnie porusza się w analizowanej materii. Z pewnością pomaga mu w tym dobra znajomość zagadnień ekonomicznych i doskonałe przygotowanie w zakresie prowadzenia archiwalnej kwerendy materiałowej. Dotyka zagadnień, które albo w ogóle nie były dotychczas analizowane, albo bardzo zdawkowo były poddawane opisowi. Tak całościowe ujęcie problemu, wobec stosunkowo niewielkie liczby istniejących opracowań, sprawia, że w pewnej mierze badania autora mają charakter prekursorski i są niezwykle potrzebne w świetle wszechstronnie prowadzonych badań nad skomplikowanymi dziejami społeczno-gospodarczymi ziem polskich na przełomie XIX i XX w. Dlatego należy podkreślić wyjątkowość i wagę prezentowanej w książce tematyki, będącej całościowym ujęciem historii rzemiosła szczekocińskiego od XVIII do połowu XX stulecia. W swojej pracy Autor podjął się opisania wielu zagadnień, a właściwie zespołu zagadnień, ogólnie nazwanych dziejami rzemiosła szczekocińskiego. Jak wspomniano jest to temat ważny w warsztacie historyka gospodarczego, a jednocześnie ogromnie istotny dla oceny działalności zarówno działalności produkcyjnej jak i funkcjonowania samorządu gospodarczego na ziemiach polskich w badanym okresie. Cztery pierwsze rozdziały ukazują dzieje rzemiosła w Szczekocinach w ujęciu chronologicznym. Dlatego też każdy z nich rozpoczyna się od krótkiej informacji o dziejach miasta w okresie, opisywanym w danym rozdziale. Rozdział pierwszy, ma w dużej mierze charakter wprowadzający w analizowaną tematyką i odnosi się do okresu poprzedzającego zakres chronologiczny zawarty w tytule. W dalszych rozdziałach Autor dokonał szczegółowej analizy różnych aspektów szeroko rozumianej cechów. W zależności od zasobu źródeł dr Frączek zaprezentował nie tylko aspekty związane z działalnością produkcyjną cechów, ale co więcej ukazał uwarunkowania prawne funkcjonowania cechów, strukturę rzemiosła, skład poszczególnych cechów, ich członków i władze, zasady zdobywanie uprawnień rzemieślniczych w różnych okresach, udział rzemieślników w życiu miasta i inne kwestie. Zwrócił również uwagę na aspekt składu narodowościowego szczekocińskiego rzemiosła. Piąty rozdział, niezwykle ciekawy, został poświęcony religijnym i społecznym aspektom życia rzemieślników szczekocińskich. Integralną część pracy stanowi aneks zawierający zarówno materiał ilustracyjny (oprócz ilustracji załączonych w tekście) jak i zestawienia tabelaryczne z nazwiskami szczekocińskich rzemieślników oraz z wykazem ich zakładów. Niezwykle ważnym aspektem oceny pracy jest odniesienie się do podstaw materiałowej pracy. Ogromną zaletą prezentowanych badań jest fakt, iż oparciem dla nich są w pierwszej kolejności materiały archiwalne. W tym zakresie Autor wykazał się wyjątkową pracowitością i dojrzałością sięgając do zasobów kilkunastu archiwów. Niezwykle ważnym dla realizacji przedsięwzięcia było wykorzystanie źródeł drukowanych, a także informacji uzyskanych w wyniku przeprowadzenia wywiadów. Wrażenie robi również bardzo szeroki wykaz wykorzystanych opracowań. Pod wieloma względami praca ma charakter pionierski, wobec braku opracowań odnoszących się do całości funkcjonowania szczekocińskiego rzemiosła w czasach nowożytnych, w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. Autor ukazał trwanie, a w niektórych okresach także walkę rzemieślników o przetrwanie i ochronę swoich warsztatów. Autor uwydatnił znaczenie aktów prawnych regulujących życie rzemiosła na badanym obszarze. Tak jak Autor zauważa, badany okres działalności szczekocińskiego rzemiosła przypada na bardzo trudny czas w naszych dziejach. Jest to okres trudny ze względów politycznych, ale również skomplikowany pod względem rozwoju stosunków gospodarczych. To stwierdzenie odnosi się – chociaż w odmiennym znaczeniu - zarówno do XVIII, XIX i początków XX wieku, a więc okresu Rzeczpospolitej szlacheckiej, krótkiego epizodu rządów pruskich, Królestwa Polskiego, jak i do okresu odbudowy państwowości polskiej po I wojnie światowej. W tym kontekście, a zwłaszcza w świetle całego zebranego i ukazanego ogromnego materiału faktograficznego wysiłek Autora wymaga jeszcze jednej pochwały. Konstatacje i wnioski przewijających się w rozprawie są namacalnymi dowodami świadomie prowadzonej polityki gospodarczej, dostosowanej do warunków społeczno-ekonomicznych, odmiennych struktur politycznych i gospodarczych (w XVIII i XIX w. oraz po 1918 roku), w których przyszło funkcjonować szczekocińskim rzemieślnikom. Praca Pana Frączka bardzo dobrze ukazuje wszystkie aspekty tej działalności. W podsumowaniu pragnę stwierdzić, że powstała wartościowa pozycja wpisująca się na trwałe w zestaw opracowań z zakresu historii gospodarczej i społecznej ziem polskich. Praca prezentująca bardzo wysoki poziom naukowy i z całą pewnością w pełni zasługuje na publikację.

                                                                                                                                                                                                               Kraków, 27 maja 2016  





dr hab. Krzysztof Broński, prof.  ​                                                                                                                                                                                
UEK Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie


                                                         Recenzja wydawnicza monografii dr. Lecha Frączka pt. „Rzemieślnicy szczekocińscy od XVIII do połowy XX w.”


Stanisław Głąbiński, ekonomista polski przełomu XIX i XX wieku definiował rzemiosło jako „gospodarstwo z dziedziny produkcji przetwórczej, powołane do produkcji dla potrzeb indywidualnych”. Historyk Maurycy Horn w Encyklopedii historii gospodarczej Polski mianem rzemiosła określa działalność gospodarczą prowadzoną w niewielkich warsztatach przez ich właścicieli, posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe oraz zazwyczaj kilku pomocników (czeladników i uczniów), opierającą się na ręcznej technice wytwarzania. Rzemiosło stanowiło przez wiele stuleci podstawę pozarolniczej wytwórczości. W większych ośrodkach miejskich oprócz rzemieślników wytwarzających produkty codziennego użytku działali rzemieślnicy wysoko wyspecjalizowani, wytwarzający towary luksusowe. W mniejszych ośrodkach funkcjonowali rzemieślnicy oferujący produkty dla potrzeb lokalnego konsumenta. Rozwój przemysłu fabrycznego w XIX wieku ograniczył rolę rzemiosła w życiu gospodarczym. Istotny regres rzemiosła w Polsce nastąpił w latach 50. minionego stulecia, co było spowodowane m.in. zmianami ustrojowymi i ekonomicznymi. Pod koniec lat 80. XX wieku nastąpiło ożywienie działalności rzemieślniczej, uległo też zmianie pojęcie rzemiosła. Problematyka funkcjonowania rzemiosła w Polsce w okresie średniowiecza i pierwszych wieków doby nowożytnej stanowiła przedmiot zainteresowań historiografii. Wynikiem prowadzonych badań są opracowania monograficzne oraz liczne artykuły. Wśród nich wymienić można m.in. Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu, t. 1-10, Wrocław 1961-70; Wyroby rzemieślnicze w Polsce w XIV-XVIII wieku, Wrocław 1971; M. Kwapień, J. Maroszek, A Wyrobisz, Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce (XIV-XVIII w.), Warszawa 1976. Stosunkowo mniej opracowań dotyczy rozwoju rzemiosła w XIX i XX wieku. Choć i tu są interesujące ujęcia syntetyczne. W polskiej historiografii nieliczne są opracowania dotyczące funkcjonowania rzemiosła w poszczególnych ośrodkach miejskich. Naprzeciw tym potrzebom wychodzi opracowanie dr. Lecha Frączka, poświęcone problematyce funkcjonowania rzemieślników w małym ośrodku miejskim - Szczekocinach od XVIII wieku do połowy XX wieku. Należy podkreślić odwagę badawczą Autora, który samodzielnie podjął się realizacji wcale niełatwego zadania. Traktując miasto jako swoistą otwartą księgę w której zapisywane są zarówno wydarzenia podniosłe jak i codzienne sprawy jego mieszkańców. Autor z dużym znawstwem starał się odczytać i przybliżyć czytelnikowi wybrane aspekty dotyczące sytuacji prawnej, obszarów aktywności zawodowej, codziennego życia, kultury i tradycji rzemieślników Szczekocin na przestrzeni kilku epok (w okresie przedrozbiorowym, w dobie rozbiorów, w Polsce niepodległej oraz po II wojnie światowej). Warto zauważyć, że Autor recenzowanej monografii, dr nauk humanistycznych w zakresie historii, jest doświadczonym badaczem nowożytnych dziejów miasta Szczekociny i okolic. Rezultatem jego dotychczasowych studiów jest zarówno monografia dotycząca ludności parafii szczekocińskiej w XIX wieku jak też artykuły poświęcone różnym problemom społeczno-gospodarczym tego miasta. Obszerna, bo licząca ponad 360 stron wydruku komputerowego praca, jest pierwszą w historiografii syntezą dotyczącą problematyki funkcjonowania szczekocińskich rzemieślników w dłuższej perspektywie czasowej, co znalazło odbicie w tytule rozprawy. Przyjęte zasadnicze ramy chronologiczne opracowania nie budzą wątpliwości. Data początkowa wiąże się z ważnym wydarzeniem w dziejach miasta jakim był fakt nabycia Szczekocin w 1709 roku przez rodzinę Dembińskich. Miało to istotny wpływ na rozwój miasta. Data końcowa – połowa XX wieku wiąże się z regresem działalności rzemieślniczej wynikającym z rozwoju w Polsce gospodarki centralnie sterowanej i socjalistycznej industrializacji. W rozdziale pierwszym Autor wykracza poza przyjęte ramy chronologiczne rozprawy pokazując rzemiosło szczekocińskie w czasach wcześniejszych. Konstrukcja opracowania mająca charakter chronologiczny nie budzi zastrzeżeń, jest logiczna, spójna i podporządkowana zamierzeniom badawczym Autora. Pan doktor Lech Frączek bardzo swobodnie porusza się w analizowanej materii. Na podkreślenie zasługuje również fakt umiejętnego przedstawienia problematyki funkcjonowania szczekocińskich rzemieślników w kontekście przemian społeczno-gospodarczych miasta, a także ogólnych regulacji prawnych działalności rzemiosła. Monografia jest nasycona różnymi szczegółowymi informacjami umiejętnie wkomponowanymi w treść pracy. Główny nurt rozważań wzbogacają również liczne przypisy rzeczowe. Rozprawa składa się ze wstępu poprzedzonego wykazem skrótów, pięciu rozdziałów w różnym stopniu rozbudowanych (o czym będzie mowa w dalszej części recenzji), zakończenia, bibliografii, 12 aneksów, streszczenia w języku angielskim, zestawienia tabel, wykresów, rycin i ilustracji. We wstępie Autor zarysował przesłanki wyboru tematu, stan badań nad rzemiosłem szczekocińskim, cel i zakres merytoryczny oraz ramy chronologiczne pracy. Następnie omówił podstawę źródłową opracowania. Już ta przywołana we wstępie podstawa źródłowa wskazuje na znaczący wysiłek włożony przez Autora w przygotowanie monografii. Autor prowadził studia literaturowe i kwerendy źródłowe w różnych bibliotekach i archiwach, m.in. w Częstochowie, Kielcach, Krakowie, Radomiu, Warszawie. Wykorzystywał również materiały źródłowe z kilkunastu kolekcji prywatnych. Rozdział pierwszy Rzemieślnicy szczekocińscy do początku XVIII wieku, został podzielony na pięć podrozdziałów. W rozdziale tym Autor zasygnalizował zmieniającą się w perspektywie historycznej rolę Szczekocin jako ośrodka miejskiego (do początków XVIII wieku). Przybliżył również pierwsze wzmianki o rzemieślnikach szczekocińskich, jak też omówił przywileje cechowe, najstarsze księgi i uchwały cechowe. W rozdziale drugim Rzemieślnicy szczekocińscy od początku XVIII wieku do 1816 roku Autor w ośmiu podrozdziałach omawia funkcjonowanie rzemiosła szczekocińskiego w XVIII wieku (do 1816 roku. Autor, zgodnie z przyjętą i zasadną konwencją przybliża rozwój miasta Szczekociny w XVIII wieku. Czytelnik ma okazję zapoznać się z potencjałem demograficznym, tkanką przestrzenną i sytuacją ekonomiczną. Następnie zarysowuje strukturę rodzajową rzemiosła w Szczekocinach, a także udział ludności izraelickiej w rzemiośle miejskim. Jako przykład funkcjonowania organizacji cechowej w Szczekocinach Autor omawia cech garncarski. Czytelnik ma okazję zapoznania się m.in. władzami cechu, etapami w karierze garncarza, problemem konkurencji. Rozdział trzeci Rzemieślnicy szczekocińscy w okresie 1816-1927 podzielony na siedem podrozdziałów obejmuje dobę rozbiorową oraz pierwszą dekadę Polski niepodległej. W podrozdziale pierwszym nakreślone zostały wybrane aspekty rozwoju miasta Szczekociny. Pokazano przemiany demograficzne oraz strukturę wyznaniowa miasta, następnie tkankę przestrzenną i potencjał gospodarczy. W dalszej części rozdziału stosunkowo wnikliwie została omówiona ustawa z 1816 roku regulująca funkcjonowanie rzemiosła. Ustawa ta wymusiła powstawanie zgromadzeń rzemieślniczych w miejsce cechów, co też Autor podjął w kolejnym podrozdziale w odniesieniu do rzemiosła szczekocińskiego. Następny podrozdział pokazuje strukturę branżową rzemiosła szczecińskiego z podziałem na ludność chrześcijańską i żydowską. Autor zwraca tu również uwagę na problematykę wielozawodowości w mniejszych ośrodkach miejskich. Kolejny wątek poruszony w rozdziale dotyczy udziału rzemieślników w życiu miasta, w tym pełnienie przez nich różnych funkcji publicznych. Analizowany w rozdziale, stosunkowo długi okres w dziejach rzemiosła szczekocińskiego nie był jednolity, co podkreśla Autor. Szczególnie niekorzystne były ostatnie dekady XIX w. i początek XX wieku. Czytelnik ma okazję zapoznać się z przyczynami regresu rzemiosła w tym ośrodku miejskim. W rozdziale czwartym podzielonym na jedenaście podrozdziałów ukazana została instytucja rzemiosła szczekocińskiego w okresie od 1927 roku do połowy XX wieku. Również i tu, zgodnie z przyjętą przez Autora konwencją, w podrozdziale pierwszym została zasygnalizowana sytuacja miasta w kontekście ogólnych wydarzeń, takich jak wielki kryzys gospodarczy, okupacja hitlerowska i zajęcie miasta przez Armię Czerwoną, a choć jest to stosunkowo krótki, lecz ważny okres w dziejach Szczekocin. Autor przypomniał o społeczności żydowskiej, która wskutek okupacji hitlerowskiej zniknęła z pejzażu miasta, jak też o zniszczonej w trakcie działań wojennych tkance przestrzennej. W podrozdziale drugim zostały nakreślone skutki prawne dla funkcjonowania rzemiosła w Polsce, a także na poziomie lokalnym w Szczekocinach, spowodowane rozporządzeniem o prawie przemysłowym z 1927 roku. Kolejny podrozdział zawiera analizę struktury branżowej szczekocińskiego rzemiosła oraz struktury wyznaniowej. Dalsze podrozdziały uwzględniają organizacje cechowe miejscowego rzemiosła, topografię warsztatów rzemieślniczych w latach 30. XX wieku, problematykę edukacji rzemieślniczej, pomoc finansową dla rzemieślników, działalność izb rzemieślniczych jako organów samorządowych, a w szczególności wybory do rady Izby Rzemieślniczej w Kielcach. Autor zastosował koncepcję case study charakteryzując funkcjonowanie w Szczekocinach zakładu garbarskiego izraelickiej rodziny Lencznerów. Ostatni podrozdział poświęcono na omówienie struktury rzemiosła szczekocińskiego po drugiej wojnie światowej. W ostatnim rozdziale Autor zawarł analizę religijnych i społecznych aspektów życia rzemieślników szczekocińskich. Podjętą problematykę omówił w ośmiu podrozdziałach. Autor pokazał tu m.in. wydatki ponoszone przez cechy na cele religijne jak też zwyczaje związane z uroczystościami religijnymi. W kolejnych podrozdziałach przybliżył czytelnikowi materialne dziedzictwo szczekocińskiego rzemiosła, a więc znaki i symbole, pieczęcie rzemieślnicze, sztandary cechowe, dyplomy rzemieślnicze. Uwaga Autora została skupiona na działalności artystów rzemieślników oraz kobiet aktywnych w szczekocińskim rzemiośle i prowadzonych przez nie warsztatów. W tym rozdziale znalazły się też informacje odnoszące się do kwestii pamięci o rzemieślnikach wśród współczesnych mieszkańców Szczekocin. W każdym z omawianych uprzednio rozdziałów monografii Autor zawarł krótkie wnioski zamykające rozważania. W kilkustronicowym syntetycznym zakończeniu Autor zawarł wnioski z przeprowadzonych analiz i zarysował kierunki dalszych badań nad rzemiosłem szczekocińskim. Integralną częścią rozprawy jest obszerna i dobrze opracowana bibliografia. Znajdują się tu źródła archiwalne z wielu różnych archiwów krajowych, z bibliotek naukowych krajowych i ze zbiorów prywatnych. Obszerny jest wykaz źródeł drukowanych i wydawnictw źródłowych. Bibliografia zawiera także zestaw opracowań dotyczących wybranych kwestii z dziejów Szczekocin jak też prac o charakterze ogólnym. W rezultacie baza źródłowa stanowi bardzo dobrą podstawę pracy i warsztat do dalszych badań nad rozwojem społeczno-gospodarczym Szczekocin. Jest to tym bardziej istotne, gdyż do tej pory nie powstała całościowa monografia dziejów miasta. Aparat przypisów został należycie rozbudowany. Opracowane przez Autora różne zestawienia statystyczne (20 tabel i 8 wykresów) oraz 35 rycin i fotografii stanowią dodatkową dokumentację przeprowadzonych rozważań. Za trafne uważam zamieszczenie w rozprawie streszczenia w języku angielskim. Cenne byłoby również sporządzenie indeksu nazwisk. Po względem językowym recenzowana monografia nie budzi uwag krytycznych i świadczy o erudycji jej Autora. Z dużą przyjemnością zapoznałem się z zawartością merytoryczną pracy i wyrażam przekonanie, że z takim samym odczuciem będzie się spotykać u innych czytelników. Pod względem formalnym monografia jest poprawna. W konkluzji stwierdzam, że recenzowane opracowanie Pana Doktora Lecha Frączka jest dziełem wartościowym, interesującym, rzetelnym, będącym owocem głębokiej wiedzy historycznej Autora oraz żmudnej i jednocześnie z pasją zrealizowanej pracy badawczej. Z całą pewnością zasługuje na opublikowanie. Praca ta stanowi zarówno znaczący wkład do badań nad rozwojem społeczno-gospodarczym miasta Szczekociny jak też funkcjonowania rzemiosła w Polsce w dobie nowożytnej.                                                                                                      

                                                                                                                                                                                                                            Kraków, 15 maja 2016 r.